مطلب ویژه : درمان زخم بستر

زخم بستر چیست ؟ (تعریف علمی و جامع)

زخم بستر یا زخم فشاری، یکی از آسیب‌های جدی و نسبتاً شایع میان بیماران کم‌تحرک یا سالمندان است که معمولاً به‌دلیل فشار مداوم بر پوست و بافت زیرین آن، به‌ویژه در نقاط استخوانی ایجاد می‌شود. این زخم‌ها با ایجاد التهاب و تخریب سلولی در بافت، ابتدا سطحی و کم‌رنگ هستند، اما اگر درمان نشوند، می‌توانند به بافت‌های عمیق‌تر و حتی استخوان نفوذ کنند. زخم بستر نه‌تنها باعث درد شدید می‌شود بلکه التهاب، خطر عفونت و مشکلات جدی بیشتری را نیز به همراه دارد. شناسایی زودهنگام علائم اولیه و مراقبت صحیح نقش مهمی در پیشگیری از این عارضه دارد. بیشتر موارد زخم بستر در نواحی همچون دنبالچه، پاشنه، لگن و آرنج مشاهده می‌شود. به طور معمول، بی‌تحرکی طولانی مدت، نقص در گردش خون یا تغذیه نامناسب از عوامل کلیدی پیدایش این مشکل هستند. اهمیت اصلی زخم بستر در آن است که مراحل اولیه آن پنهان و بی‌علامت باقی می‌ماند تا زمانی که آسیب جدی رخ دهد. به همین دلیل، آگاهی و مراقبت مستمر برای بیماران پرخطر، حیاتی و ضروری خواهد بود.

نشانه‌های زخم بستر در بیماران

اولین علامت زخم بستر، معمولاً قرمزی یا تغییر رنگ غیرمعمول در بخش‌هایی از پوست است که به مدت طولانی بر روی تخت یا صندلی فشار وارد می‌شود. این قرمزی حتی با تغییر وضعیت بیمار نیز به راحتی برطرف نمی‌شود و ممکن است همراه با حس گرمی، سوزش یا بی‌حسی سطح پوست باشد. به مرور، پوست ممکن است پوسته‌پوسته، ورم‌کرده یا حتی نرم‌تر از معمول شود و در لمس، درد ایجاد کند. در مراحل پیشرفته‌تر، تاول، زخم باز یا ترشح چرک ظاهر می‌شود که نشانه‌ای از آسیب جدی‌تر بافت و احتمال عفونت است. در صورت عدم درمان، زخم عمیق‌تر شده و خطر تحلیل یا مرگ بافت‌های زیرین افزایش می‌یابد. وجود بوی نامطبوع، ترشحات زرد یا سبز و سیاه شدن یا تغییر رنگ بافت، حتما باید جدی گرفته شود. همچنین تب خفیف یا سردرد نیز ممکن است نشانه شروع عفونت ثانویه باشد. توصیه می‌شود با مشاهده هر یک از این نشانه‌ها، فوراً مراقبین بالینی یا پزشک متخصص را در جریان قرار دهید.

گروه‌ پرخطر زخم بستر کدام‌اند؟

افرادی که به دلایل پزشکی یا جسمی برای مدت طولانی در بستر یا روی ویلچر بی‌حرکت هستند، یکی از مهم‌ترین گروه‌های پرخطر ابتلا به زخم بستر محسوب می‌شوند. سالمندان با بیماری‌های مزمن، افراد با آسیب‌های ستون فقرات یا بیماری‌هایی مانند پارکینسون، بیماران با ضعیف‌شدن گردش خون یا دیابت و همچنین بیمارانی که دچار کاهش وزن شدید یا تغذیه ناکافی شده‌اند، بیشتر در معرض این عارضه قرار دارند. بیمارانی که دچار انواع فلج، ضعف عضلانی یا ناتوانی در تغییر وضعیت بدن هستند، آسیب‌پذیری بیشتری نشان می‌دهند. همچنین بی‌اختیاری ادرار و مدفوع که رطوبت اضافی و محیط نامناسب برای پوست ایجاد می‌کند، خطر بروز زخم را به‌مراتب بیشتر می‌کند. مبتلایان به اختلالات حسی که قادر به احساس یا هشدار درد و فشار نیستند نیز در لیست گروه‌های پرخطر قرار دارند. به طور خلاصه، هر بیمار کم‌تحرک با شرایط جسمی نامناسب نیاز به مراقبت ویژه و کنترل مداوم برای پیشگیری از ابتلا به زخم بستر دارد.

تفاوت زخم فشاری سطحی و عمیق

زخم فشاری سطحی اغلب با کمی التهاب، قرمزی یا حساسیت در لایه‌های خارجی پوست شروع می‌شود و در این مرحله هیچ آسیبی به لایه‌های عمیق‌تر پوست وارد نشده است. اگر مراقبت و درمان مناسب به موقع انجام شود، این نوع زخم معمولا به‌خوبی بهبود یافته و عوارض جدی ایجاد نمی‌کند. در مقابل، زخم فشاری عمیق وقتی رخ می‌دهد که آسیب به زیر پوست، لایه چربی، عضله یا حتی استخوان گسترش پیدا کند. زخم‌های عمیق اغلب بافت مرده (نکروز)، ترشحات چرکی و عفونت‌های شدید را به همراه دارند و در برخی موارد ممکن است نیاز به جراحی یا مراقبت‌های پیشرفته باشد. در مراحل عمیق‌تر، پوست اطراف زخم بی‌رنگ، کبود یا سیاه می‌شود و با هرگونه فشار یا لمس، درد و ترشحات بدبو به وجود می‌آید. به همین خاطر، شناسایی مرحله زخم در انتخاب درمان و پیشگیری از عوارض بعدی اهمیت بالایی دارد. تفاوت‌های ظاهری و عمق بافت در هر دو نوع زخم باید توسط پرسنل درمانی آموزش‌دیده بررسی و پیگیری شوند. در نهایت، آگاهی عمومی درباره نشانه‌ها و درجات زخم فشاری، عامل مؤثر در جلوگیری از آسیب‌های ماندگار خواهد بود.

مطلب ویژه : درمان زخم های دیابتی و مزمن

علل اصلی ایجاد زخم بستر

زخم بستر یا زخم فشاری، نتیجه مستقیم چندین عامل در هم‌تنیده است که مهم‌ترین آن‌ها، اعمال فشار یکنواخت و طولانی‌مدت بر پوست و بافت‌های زیرین می‌باشد. کاهش جریان خون به دلیل همین فشار مداوم، باعث می‌شود اکسیژن و مواد مغذی کافی به سلول‌های پوست نرسد و بافت شروع به مردن کند. اغلب افراد کم‌تحرک، بیماران بستری و سالمندان با ریسک بالاتری مواجه هستند و حتی کوتاهی در مراقبت روزانه می‌تواند به سرعت روند ایجاد زخم را تشدید کند. علاوه بر فشار ثابت، رطوبت حاصل از عرق، ادرار یا مدفوع در ناحیه پوست و همچنین تماس سایش و اصطکاک ناشی از تغییر وضعیت نادرست بدن، از علل جدی دیگر این آسیب محسوب می‌شوند. مهم است بدانید بسیاری از بیماران دچار نارسایی حرکتی، بیماری‌های عصبی یا ضعف عضلانی، بدون جابجایی منظم در معرض بیشترین خطر قرار می‌گیرند. نا‌آگاهی از اهمیت تغییر وضعیت و رعایت موارد بهداشتی، می‌تواند منجر به بروز زخم‌های عمیق‌تر و حتی عفونت‌های گسترده شود. درک صحیح از این علل، هم برای پیشگیری و هم انتخاب مسیر درمان حیاتی است. به‌ویژه خانواده‌ها و مراقبین باید نسبت به این عوامل، دقت و آگاهی کافی داشته باشند.

نقش فشار مداوم و عدم تحرک

فشار مداوم، عامل کلیدی و اصلی در ایجاد زخم بستر است که اغلب بر نقاط استخوانی بدن وارد می‌شود. وقتی فرد برای مدت طولانی روی تخت یا صندلی می‌نشیند و قادر به تغییر موقعیت خود نیست، وزن بدنش به طور یکنواخت روی یک سطح محدود می‌ماند. این فشار باعث فشرده شدن مویرگ‌های پوستی و اختلال در خون‌رسانی و اکسیژن‌رسانی به بافت‌ها می‌شود. بدون جریان خون و تغذیه مناسب، سلول‌های پوست به تدریج آسیب می‌بینند و پس از چند ساعت، نشانه‌های اولیه زخم ظاهر خواهند شد. تداوم همین وضعیت در افراد بستری یا وابسته به ویلچر، ممکن است زخم‌های عمیق و دردناکی ایجاد کند که به راحتی بهبود نمی‌یابند. تغییر وضعیت منظم هر ۲ ساعت یک‌بار، یکی از مهم‌ترین راهکارهای پیشگیری از این معضل محسوب می‌شود. مراقبین باید بدون انتظار بروز علائم، جابجایی و کاهش فشار را جدی بگیرند. در غیر این صورت، فرآیند زخم به سرعت پیشروی خواهد کرد و بخش‌های عمیق‌تر بافت را درگیر خواهد ساخت.

تأثیر رطوبت و اصطکاک پوست

وجود رطوبت مداوم بر سطح پوست، عامل موثری در افزایش احتمال و سرعت ایجاد زخم بستر است. این رطوبت می‌تواند ناشی از تعریق شدید، نشست ادرار یا حتی پانسمان غیراستاندارد باشد و باعث نازک شدن و کاهش مقاومت پوست شود. اصطکاک نیز زمانی رخ می‌دهد که پوست فرد به ویژه در نقاطی مانند باسن، لگن یا پاشنه، با سطح تخت یا ملافه به‌طور مکرر تماس و جابجایی پیدا کند. این تماس منجر به آسیب‌پذیری بیشتر لایه‌های سلولی شده و در شرایط مرطوب، آسیب به شدت افزایش می‌یابد. نتیجۀ این دو عامل، تسریع فرآیند بروز زخم‌های سطحی و درصورت بی‌توجهی، پیشرفت به سمت زخم‌های عمیق‌تر خواهد بود. مراقبت صحیح با تعویض مرتب ملافه، خشک نگه داشتن بدن و استفاده از پدهای نرم بین پوست و سطح صندلی یا تخت، در کاهش این عوامل حیاتی است. کنترل رطوبت و اصطکاک، نقش اساسی در کاهش بروز زخم‌های فشاری دارد.

عوامل تشدیدکننده در سالمندان بیمار

سالمندان به دلایل متعددی در برابر زخم بستر آسیب‌پذیرتر هستند و عوامل مختلفی این ریسک را در آنان افزایش می‌دهد. پوست افراد مسن معمولا نازک‌تر، خشک‌تر و فاقد خاصیت ارتجاعی سابق است که تحمل فشار و اصطکاک را به‌مراتب کاهش می‌دهد. همچنین بسیاری از سالمندان به دلیل بیماری‌های زمینه‌ای مانند دیابت، نارسایی قلبی، اختلالات عصبی یا اختلالات مغزی، تحرک محدودی دارند. سوءتغذیه، کم‌آبی بدن، بی‌اختیاری ادرار و مدفوع نیز از عوامل دیگر تشدیدکننده زخم بستر در این گروه سنی به شمار می‌روند. داروهای مصرفی که سطح هوشیاری را کاهش می‌دهند، نیز ممکن است تشخیص درد و ناراحتی حاصل از فشار را کاهش دهند و علائم اولیه زخم را پنهان کنند. توجه و مراقبت دقیق پرستار یا خانواده و اقدام به تغییر وضعیت منظم بدن، تغذیه مناسب و رعایت کامل بهداشت شخصی، برای جلوگیری از زخم بستر در سالمندان بسیار حیاتی است.

مطلب ویژه : درمان زخم های عفونی

مراحل بالینی و طبقه‌ بندی زخم بستر

زخم بستر در پزشکی بر اساس شدت، عمق و پیشرفت آسیب، به چهار مرحله یا گرید علمی تقسیم‌بندی می‌شود. هر مرحله ویژگی‌های بالینی خاص خود را دارد و دانستن آن برای انتخاب روش درمان اهمیت اساسی دارد. مرحله اول اغلب با تغییر رنگ پوست و بدون زخم باز ظاهر می‌شود و اگر به‌موقع تشخیص داده شود، برگشت‌پذیر است. اما با گذر زمان و عدم درمان، بافت‌های عمیق‌تر درگیر شده و مراحل دوم تا چهارم شکل می‌گیرد که هریک با نشانه‌های چشم‌گیرتر و مشکلات پیچیده‌تر همراه‌اند. مرحله دوم معمولاً با آسیب سطحی یا تاول همراه است، درحالی‌که مراحل سوم و چهارم به ترتیب به نابودی گسترده‌تر بافت چربی، عضله و حتی رسیدن به استخوان منتهی می‌شوند. طبقه‌بندی بالینی زخم بستر به تیم درمانی کمک می‌کند راهبرد مقابله، پانسمان و یا حتی نیاز به جراحی را دقیق‌تر تعیین کند. درک این مراحل برای بیماران و خانواده‌ها نیز ضروری است تا به‌محض مشاهده اولین نشانه‌ها، اقدامات پیشگیرانه و درمانی را جدی بگیرند. هرچه مرحله زخم پیشرفته‌تر شود، احتمال عوارض جدی و عفونت‌های خطرناک افزایش پیدا می‌کند.

توصیف مرحله اول زخم فشار

در مرحله اول زخم بستر، آسیب تنها به لایه سطحی پوست محدود می‌شود و معمولاً زخمی باز یا خونریزی دیده نمی‌شود. مشخصه اصلی این مرحله، قرمزی پیوسته یا کبودی رنگ پوست در ناحیه‌ای است که به طور مداوم تحت فشار قرار دارد، مثل دنبالچه، پاشنه یا آرنج‌ها. این قرمزی برخلاف قرمزی‌های معمول، با فشار انگشت محو نمی‌شود و پس از تغییر وضعیت هم تا دقیقه‌ها باقی می‌ماند. شاید بیمار در این محل، حس گرمی، سوزش خفیف یا حتی درد خفیف داشته باشد، اما هنوز زخمی باز ایجاد نشده است. پوست ممکن است کمی ورم کند یا نسبت به لمس حساس شود. در بیماران با پوست تیره‌تر، رنگ ناحیه آسیب‌دیده می‌تواند به بنفش یا آبی تغییر کند. اگر در همین مرحله با تغییر وضعیت و کاهش فشار اقدام شود، امکان بازگشت کامل پوست وجود دارد. توجه به این علائم زودهنگام باعث جلوگیری از تشدید زخم و ورود به مراحل خطرناک‌تر خواهد شد.

تغییرات بافت در مراحل پیشرفته

در مراحل پیشرفته‌تر زخم بستر، یعنی مرحله دوم تا چهارم، آسیب بافتی از سطح پوست فراتر رفته و به بخش‌های عمقی‌تر گسترش پیدا می‌کند. در مرحله دوم، پوست دچار ترک‌خوردگی یا تاول می‌شود و گاهی زخمی باز و کم‌عمق به چشم می‌خورد. اگر درمان نشود، مرحله سوم آغاز می‌گردد و بافت زیرپوستی چربی تخریب می‌شود؛ زخم به‌شکل حفره یا دهانه‌ عمیق قابل مشاهده است. در این حالت، احتمال ترشح مایعات چرکی و نکروز (سیاهی و مرگ بافت) بالا می‌رود. در مرحله چهارم، شدیدترین آسیب به وجود می‌آید: عضلات، تاندون‌ها و حتی استخوان در معرض دید و آسیب قرار می‌گیرند. زخم بسیار عمیق، عفونی و دردناک است و امکان ترمیم خودبه‌خودی وجود ندارد. این تغییرات ساختاری نه فقط ترمیم زخم را دشوار می‌کند، بلکه تهدید جدی برای سلامت کلی بیمار محسوب می‌شود.

عوارض عفونی و تحلیل بافتی زخم

در صورت بی‌توجهی یا درمان نامناسب، زخم بستر به سادگی به بستر عفونت‌های خطرناک تبدیل می‌شود. ورود باکتری‌ها به بافت‌های باز و بدون محافظ، محیطی مناسب برای تکثیر عوامل بیماری‌زا فراهم می‌کند و این روند، از عفونت سطحی تا درگیری استخوان (استئومیلیت) و حتی گسترش به کل بدن (سپسیس) پیش می‌رود. نشانه‌های عفونت شامل ترشحات چرکی، بوی بد، تب و قرمزی یا گرمی اطراف زخم هستند. با پیشرفت عفونت، بافت سالم بیشتر دچار مردگی یا نکروز می‌شود و زخم حتی می‌تواند وسعت پیدا کند. تحلیل عضلات و استخوان در اطراف محل زخم نیز از عوارض خطرناک است که گاهی منجر به نقص عضو یا نیاز به قطع عضو خواهد شد. در این مراحل، کنترل عفونت دشوارتر شده و نیاز به درمان تخصصی از جمله آنتی‌بیوتیک، جراحی یا بستری در بیمارستان ضروری می‌شود. رسیدگی سریع و پیوسته، کلید پیشگیری از چنین پیامدهای خطرناکی است.

مطلب ویژه : درمان زخم های سوختگی

راهنما: چگونه از زخم بستر پیشگیری وآن را درمان کنیم؟

مقاله مرتبط با زخم های بستر :

متن انگلیسی :

This article investigates the effectiveness of advanced wound dressings in the management of pressure injuries. The study compares traditional methods with new-generation hydrocolloid and foam dressings. Results indicate significant improvement in healing time and a reduction in infection rates with advanced dressings. The authors recommend adopting these innovative dressings for faster recovery in patients with bedsores.

ترجمه فارسی:

این مقاله به بررسی اثربخشی پانسمان‌های پیشرفته در مدیریت زخم‌های فشاری پرداخته است. پژوهش، روش‌های سنتی را با پانسمان‌های هیدروکلوئیدی و فومی نسل جدید مقایسه می‌کند. نتایج نشان می‌دهد استفاده از پانسمان‌های نوین، زمان بهبودی را کاهش داده و عفونت را کمتر می‌کند. نویسندگان توصیه می‌کنند برای بهبودی سریع‌تر زخم بستر، این پانسمان‌های نوآورانه به کار گرفته شوند.
منبع : ScienceDirect

سوالات رایج

منابع :
(pmc)
(onlinelibrary.wiley)
(ncbi.nlm.nih)
(frontiersin)